Divan Şiiri - 5

“Kastetmek, azmetmek, bir şeye doğru yönelmek” gibi anlamlara gelen “kasd” kökünden türeyen ......... terim olarak “belli bir amaçla söylenmiş, üzerinde düşünülmüş, gözden geçirilmiş şiir” demektir. Arap edebiyatından kaynağını alan ve oradan Fars ve Türk edebiyatlarına yayılan, edebiyat terimi olarak daha çok önemli ve değerli kabul edilen din ve devlet büyüklerini övmek amacına yönelik olarak yazılan şiirlerdir.

(I) Nazım şekli olarak gazel, tıpkı kasidede olduğu gibi beyitlerden meydana gelir. (II) Birinci beyti mülemma yani kendi arasında kafiyelidir. (III) Diğer beyitlerin birinci mısraları serbest, ikinci mısraları ise, birinci beytin kafiyesiyle aynı kafiyedendir. (IV) Gazelin mısraları birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, ondan sonra gelen beyte hüsnümatla denir. (V) Gazelin son beytine makta, ondan bir önceki beyte de hüsnümakta adı verilir.

I. Gazel; özellikle aşk, sevgili, şarap ve bahar ile ilgili duyguların anlatıldığı şiirlere denir.
II. Türk edebiyatında, Karahanlılar Dönemi’nde Yusuf Has Hacib tarafından yazılan Kutadgu Bilig'in başındaki münacat, naat ve methiyede, gazel nazım şeklinin ilk izleri görülür.
III. Gazel söylemeye tegazzül, başka bir şairin gazeline aynı vezin ve kafiyede bir başka gazel söylemeye tanzir etme, söylenen gazele de nazîre denir.
IV. Nazirelerin tanzir edilen gazelle aynı anlam ve üslûp doğrultusunda olması şart değildir.
V. Gazel geleneğinin en belirgin özelliği, bu şiirlerin yoğun duygusal nitelikli olmasıdır.

Şiirin içinde güzelliğiyle, anlamının dolgunluğuyla atasözü gibi dilden dile dolaşan, kolayca hatıra gelebilen dizelere ‘’ ………. mısra” (sıçramış mısra) ya da “şeh-mısra” ’ adı verilir. Şeyhülislam Yahya’nın aşağıdaki beyitinde tırnak içinde gösterilen dizesi şeh-mısra örneğidir:

Cihanda âşık-ı mehcur sanma rahat olur
“Neler çeker bu gönül söylesem şikâyet olur”

I. Kelime anlamı “kadınlar için söylenen güzel ve aşıkane söz” demektir.
II. En öne çıkan özelliği beyitlerle yazılıyor olmasıdır.
III. Kafiye düzeni “aa/ ba/ ca ...” biçimindedir.
IV. Beyit sayısı genellikle 5-15 arasında değişmektedir.

Divan şairleri sevgilinin;

• Yüzü için: mah (ay), güneş, gül, vb.
• Yanağı için: gül, lale, vb.
• Ağzı için: ta’l, gonca, şarap, nokta, adem (yokluk), vb.
• Dişi için: dür (inci), güher (cevher), vb.
• Gözü için: nergis, mest (sarhoş), hasta, tiğ (kılıç), katil, vb.
• Gamzesi (yan bakış) için: şemşir (kılıç), hunhar (kan içici), cellât, vb.
• Kirpiği için: ok, vb.
• Kaşı için: keman, yay, hançer, hilal, vb.

......... adı verilen kalıplaşmış ifadeleri kullanır.

I. Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlare su
  Kim bu denli dutuşan odlara kılmaz çare su
II. Mende Mecnûn’dan füzun âşıklık isti’dadı var
  Âşık-ı sâdık menem Mecnûn’un ancak adı var

Dörtlük anlamına gelen ……… , kendine özgü aruz kalıplarıyla yazılan dört mısradan oluşur. Anlam bütünlüğü taşır. Şairler düşünce ve duygularını dört mısradan oluşan bu nazım şekline sığdırdıkları için bu şiirler yoğun ve özlü anlatıma sahiptir.

I. Çağlarda çağlayan bir çavlan bir çağlayanım
   Çalı çırpı çadır çıkın bir çavdar uygarlığıyım ben
II. Gül gülse ağlasa bülbül acep değil
   Zira kimine ağla demişler kimine gül