Eleştiri - 2

--- , eserin oluşumunu etkileyen tarihsel ve sosyal şartlar belirlenip onların yardımıyla eser açıklanmaya çalışılır. Her eser zamanın koşullarına göre şekillenir. Bu nedenle bu eleştirilerde ölçüt olarak dönemin zihniyeti esas alınır.

--- , eleştirmenin tavır ve tutumuna göre eleştiri türlerinden biridir. İlkelerini Anatole France belirlemiştir. Bu eleştiride eleştirmen bir eseri kendi zevk, algılama, değer ölçülerine göre inceler. Öznel yargılar ağırlıktadır.

Tuğcu’nun Bir Ocak Söndü hikâyesini okurken okuyucu hüzünlenmektedir. Köyde yaşayan orta hâlil bir aile, şehre taşındığında dağılmıştır. Erkek, iş bulma uğruna kahvehanelerde, sokaklarda yatmış; kadın ise bir eve hizmetçi olarak girmiştir. Üstelik onlar, dönemdeki karmaşanın tipik bir örneğidir, uç bir örnek değildir. Bu şekilde gelişen olaylarla, o devir içinde hemen her yerde karşılaşılabilir.

Tanzimat’tan sonra, Türk edebiyatı eleştiri anlayışında başlangıçta iki nokta dikkati çeker. İtki edebiyatın yenileşme süreci içerisinde divan edebiyatının bütünüyle reddi veya ayrı ifadelerle eleştirisidir. İkincisi ise yeni edebiyatçıların Batı örneklerine benzer edebî eserlerle yeni bir edebiyat kurulması yolunda gösterdikleri gayrettir. Bu dönemde Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Recaizade Mahmut Ekrem ve Muallim Naci’nin çeşitli vesilelerle ortaya koydukları eleştiri örnekleri göze çarpar. Bunların yanında Beşir Fuat ile Ahmet Mithat Efendi’nin edebiyatta realizm anlayışını savunan ciddi eleştiri örnekleri verdiği görülür. Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa’nın tenkit anlayışının daha çok sosyal fayda çerçevesinde şekillenmiş olduğu söylenebilir.

Eleştirmen ne yufka yürekli ne de acımasız olmalıdır; çünkü eleştirmenin amacı geniş planda bir toplumun sanat dünyasını geliştirmek, edebî eserleri ve sanatçıyı inceleyerek okurunu uyarıp onlara yol göstermektir. Eleştirmen, konusunu yazmaya sıvandığında hiçbir şey onu, düşüncesini yazmaktan alıkoymamalıdır; ele aldığı sanatçı çok ünlü olsa ya da eser çok okunuyor olsa bile...

Ece Ayhan bir dizesinde “Anlatmak diye bir şey yoktur burada.” der. Gerçekten de anlatmayan bir şiirdir onun şiiri. Ortaya görüntüyü atan, bu görüntüyü netliğe kavuşturmadan da çekip giden, ortadan kaybolan birisidir. Bir tablonun, resmin önünde onun size anlatılmasını istemek, ressamı ve eleştirmeni buna zorlamak ne oranda olumluysa Ece’nin şiirlerini de bu yönteme yanaştırmak o oranda olumludur.

I. Eleştirilecek eser, biçim ve içerik yönünden tanıtılır.
II. Edebiyat ve sanat tarihi bakımından yeri ve önemi açıklanır.
III. Eleştirilecek eser ve eserin yazarı hakkında geniş araştırma yapılır.
IV. Eserin yazıldığı dönemde hâkim olan edebî zevk ve anlayış dikkate alınır.
V. Edebî bir eser değerlendirilirken öyküleyici anlatımdan yararlanılır.