Geleneksel Türk Tiyatrosu - 4

(I) Karagöz, geleneksel seyirlik oyunlarımızdandır. Deriden, mukavvadan kesilip boyanmış insan şekillerini bir beyaz perde üzerine arkadan ışık vererek yansıtmak yoluyla icra edilen oyundur. (II) Ana oyunculardan biri olan Karagöz’e izafeten bu isim verilmiştir. Bu oyuna “orta oyunu” anlamına gelen meydan oyunu da denir. (III) Ana yurdunun Çin, Hindistan veya Cava Adaları olduğu görüşü yaygındır. Osmanlı topraklarına XIV. yüzyılda İran’ın Şuştar şehrinden Bursa’ya gelen Şeyh Muhammed Küşteri tarafından getirilmiştir. Bu nedenle, gölgelerin yansıtıldığı perdeye Küşteri Meydanı da denir. (IV) Karagöz oynatan ustalara hayali ya da hayalbaz; ustanın yardımcısına da yardak denir. Karagöz oyunu dört bölümden meydana gelir: (V) Mukaddime, Muhavere, Fasıl ve Bitiş.

(I) Orta oyunu belli bir konunun çatısına uyularak yazılı bir metne bağlı kalınmadan canlı oyuncularla oynanan bir oyundur. (II) Bu oyun belli bir olayın çevresinde örülmüş çalgı, raks, taklit ve konuşmalardan oluşur. (III) Oyunun Hacivat ve Pişekâr adında iki ana kişisi vardır. (IV) Muhavere, arzbar, fasıl ve bitiş olmak üzere dört bölümden oluşur. (V) Toplumun aksayan yönlerini komedi potasında eriterek bir güldürü içinde seyirciye yansıtır.

I. Eskiden “Zuhuri Kolu” , “meydan oyunu” denirmiş; sonraları “orta oyunu” ifadesi kullanılmaya başlanmıştır.
II. Oyunun oynandığı alana palanga adı verilmiştir.
III. Perde kurulup, şem’a yakılıp oynatılan Karagöz’ün canlı şeklidir ancak bunda Hacivat’ın yerine Pişekar, Karagöz’ün yerine ise Kavuklu vardır.
IV. Seyirciler bu meydanın etrafını çepeçevre kuşatırlar ancak bir tarafı açık bırakılır, oyunun dekoru “Yeni Dünya” olarak adlandırılır.
V. Oyunun temel kişileri olan Hacivat ile Karagöz’ün karşılıklı konuşmalarından meydana gelen bölümdür.

I. Hareketli yerleri iplikle sanatçının parmaklarına bağlanarak veya eldiven gibi bir kesit kullanılarak bir perdenin üzerinden oynatılan bez, karton gibi hafif nesnelerden yapılmış insan ve hayvan figürlerine verilen addır.
II. Anadolu’da kurçak, kudurcuk, kaburcuk gibi isimlerle yaşayıp seyirlik oyunlarının en eskilerindendir.
III. Konusunu günlük yaşamdan ve edebi hikayelerden alan bu oyun bir hareket ve hacim oyunudur. 14. yüzyıldan itibaren oynandığı bilinmektedir.
IV. Bu oyunda iki tane baş karakter bulunmaktadır. Bu karakterler İhtiyar ve İbiş’tir. İhtiyar kurnaz ve hazırcevap, İbiş ise varlıklı bir kişidir.
V. Konularını genel olarak halk hikayelerinden, efsanelerden almakta olan bu oyun günümüzde önemini epeyce yitirmiştir.

Düğünlerde, bayramlarda ya da yılın belli günlerinde genellikle “oyun çıkarma” , “oyun yapma” adı altında bereket, sağlık ve yeni yılı karşılamak amaçlı oynanan törensel içerikli oyunlardır. Kaynakları tarih öncesi ayinlere ve günlük hayat sahnelerine dayanır. Çeşitli inanış ve mitlerin kaynaklık ettiği bu oyunlar kültürel bir sentezin izlerini taşır. Özel bir sahneye ve kostümlere sahip değildir. Makyaj, kostüm ve oyunun konusu doğaçlama olarak gerçekleştirilir. Ait olduğu toplumun mizah anlayışı, toplumsal öz eleştirisi ve yaşama biçimini yansıtır. Köse oyunu, Arap oyunu, kız kaçırma ve saya gezme gibi değişik adları olan oyunlar buna örnek verilebilir.