Osmanlı Sosyo Ekonomik Yapısında Değişiklikler - 3

I. Sanayi devriminin başlaması
II.  Kadim ticaret yollarının önemini kaybetmesi
III.  Coğrafi keşiflerin yapılması

Osmanlı Devleti’nde bir kısım vergi gelirlerinin belli bir bedel karşılığında kişilere devredilerek toplanmasına iltizam denir.

Osmanlı Devleti’nin nakit para ihtiyacından dolayı ortaya çıkan bu sistemin Osmanlı Devleti’nde zaman içerisinde meydana getirdiği olumsuzluklar arasında,

I. Devlet bütçesine gelir sağlanması,

II. Yerel güç odaklarının ortaya çıkması,

III. Devletin Toprak üzerindeki hakimiyetinin zayıflaması,

Osmanlı Devleti’nin 17. yüzyılda ekonomisi bozulmaya başlamıştır.

Bu duruma,

I.  Kapıkulu sayısının artması,
II.  Saray masraflarının çoğalması,
III.  Uzun süren savaşlara girilmesi

Coğrafi keşifler sonrası Avrupa’ya akan değerli madenler, XVI. yüzyıldan itibaren Avrupa’da ticaretin gelişmesini sağla­mıştır. AvrupalI tüccarlar, ürün fiyatlarının daha düşük olduğu Osmanlı ülkesiyle ticarette bulunmuş, Avrupa parası Osman­lI piyasasına girmiştir. Bu durum akçenin değerinin düşme­sine neden olmuş ve fiyatlarda geniş çaplı dalgalanmalara yol açmış, Osmanlı ülkesinde enflasyon ve develüasyon ya­şanmıştır.

Osmanlı Devleti’nde tımar sistemi yönetim, ordu, güvenlik ve ekonomi ile doğrudan bağlantılıdır. Tarımsal üretimden, vergilerin toplanmasından, iç ve dış güvenliğin sağlanmasına kadar çeşitli hizmetleri önemli ölçüde tımar sistemi aracılığıy­la sağlayan Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyılda tımar sisteminin bozulmasıyla, pek çok alanda aksaklıklarla karşılaşmıştır.

Osmanlı Devleti ekonomik sıkıntılar sonucu devlete ait miri toprak ve tımar topraklarını önce açık arttırma ile iltizamlara satmış daha sonra ise bunları malikaneye çevirmiştir.

3 yıllığına verilen iltizam topraklarının ömür boyu bir kişiye verilmesi olan malikane sistemine çevrilmesinde,

I. Topraklan sürekli değişen mültezim yerine değişmez bir mültezime bırakmak,

II. Hâzinenin nakit paraya olan ihtiyacını karşılamak

III. Ülkedeki mülk toprak oranını mini toprak oranına eşitlemek

Avrupa’da askeri alanda değişen yöntem ve stratejiler nedeniyle klasik Osmanlı sipahileri savaşta etkili olamıyorlardı. Çözüm olarak kapıkulu askerlerinin sayısı arttırılmış ulufe alan Sarıca ve Sekban denilen tüfekli askerler kullanılmaya başlanmıştır.

Bu bilgilerden hareketle Osmanlı Devleti’nde,

I.  Bütçe açığının oluşması
II.  Tımar sisteminin önemini kaybetmesi
III.  Sancağa çıkma usulünün kaldırılması

Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nden itibaren, Osmanlı Devleti’nde, şehirlerde ve taşrada âyan ve eşraf denen itibarlı bir zümre bulunuyordu. Ayanlar, vergilerin belirlenmesi ve toplanmasında görevlilere yardımcı olurlardı.

Osmanlı Devleti’nde âyanların giderek güçlenmesinde,

I.  Osmanlı Devleti’nin güç ve otoritesi ile denetim mekanizmasında sorunlar yaşanması,
II.  Osmanlı Devleti’nin duyduğu nakit para ihtiyacının bir kısmının âyanlarca karşılanması,
III.  Osmanlı Devleti’nin İran ve Rusya ile yaptığı savaşlarda para ve asker yardımında bulunmaları,
IV.  Nizamı cedit Ordusu’nun kuruluşu aşamasında Osmanlı Devleti’nin ayanlardan yardım alması
 

XV. yüzyıldan itibaren var olan âyan ve eşraf, sosyal ve iktisadi bozuklukların da etkisiyle merkezi otoritenin yanında nüfuzunu artırmıştır. Merkezi otoritenin zayıfladığı, iç ve dış sorunların arttığı dönemlerde devlet; âyan ve eşrafa başvurarak onların ön plana çıkmasına sebep olmuştur.

Devletin nakit paraya ihtiyacından dolayı tımar toprakları iltizama çevrilmiştir. Mültezimler açık artırmaya çıkarılan mukataa toprağının karşılığı olarak devlete teklifte bulunmuşlar hazine yetkilileri de bu kişiler arasında en yüksek teklifi yapan mültezime 1 ila 3 yıl arasında değişen bir süre için mukataa toprağının vergisini toplama hakkını vermiştir.
 

Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyıla kadar, tımar dışında kalan topraklarının gelirlerini açık artırma yoluyla mültezim denen kişilere kiralamıştır. XVIII. yüzyıldan itibaren iltizam uygula­masından vazgeçilerek, vergi kaynaklarının kişilere yaşam boyu kiralandığı malikâne sistemine geçilmiştir. Bu sistemle mukataa topraklar, “muaccele” denen satış bedeli karşılığın­da, kişilere, hayatlarının sonuna kadar kiralanmıştır.