Sözcükler Arası Anlam İlişkileri - 1

Bir sözcüğün zıt anlamlısı, onun cümledeki kullanımına göre değişir.

Örnek: Bu yıl sebzelerin yüksek fiyatı vatandaşı sıkıntıya sokuyor.

Yüksek kelimesinin zıt anlamlısı normalde alçak kelimesidir. Ancak yukarıdaki cümlede geçen “yüksek fiyat” sözünün zıt anlamlısı “alçak fiyat” değil “düşük fiyat” tır. Bu yüzden cümledeki anlamından dolayı “yüksek” sözcüğünün zıt anlamlısı “düşük” kelimesidir.

I. Yazarın son kitabı zengin bir içeriğe sahip.
II. Bu kitaptaki sorular güzel hazırlanmış.
III. Bu davranışıyla ne kadar ince olduğunu kanıtladı.
IV. Denemedeki yanlış sayısı bayağı azalmış.

Yazılışları aynı olan ancak anlamları birbirinden tamamen farklı olan sözcükler arasındaki anlam ilişkisine “eş seslilik ilişkisi” bu ilişkiyi taşıyan sözcüklere “eş sesli sözcük” denir.
 

Elinde gül, yüzünde ben olsam
Dilinde söz, gözünde nem olsam

Eş anlamlı sözcükler, yazılışları ve okunuşları farklı olmasına rağmen aynı anlamı taşıyan sözcüklerdir. Bu tür sözcükler, birbirlerinin yerine kullanılabilir. Eş anlamlılık ilişkisi çoğunlukla Türkçe sözcüklerle dilimize yabancı dillerden girmiş sözcükler arasındadır.

Tartılıncaya kadar ondan hafif olduğumu düşünüyordum.

Bu örnekte sözcükler genelden özele doğru sıralanmıştır. Buradaki sözcüklerin en genel anlamlısı “varlık”tır, en özel anlamlısı ise “leylek”tir. Yine bu örnekte “kuş” sözcüğü, “hayvan” sözcüğüne göre daha özel anlamlıdır; “kuş” sözcüğü, “papağan” sözcüğüne göre daha genel anlamlıdır.

Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelere “yakın anlamlı” kelimeler denir.

I. Kış aylarında tüylerini kabartarak üşümeyi azaltmaya çalışır.
II. Ara sıra kendini eleştirmek insanı geliştirir.
III. Sessiz biriydi ama bazen sinirini çok saklayamazdı.
IV. Hava o kadar soğuktu ki adam donma tehlikesi geçirmiş.

Anlamca birbirinin karşıtı olan, birbiriyle çelişen kelimelere zıt anlamlı kelimeler adı verilir. Türkçemizde her sözcüğün eş anlamlısı olmadığı gibi zıt anlamlısı da yoktur. Fiillerin olumlu-olumsuz biçimleri zıtlık oluşturmaz. Onlar aynı eylemin gerçekleşip gerçekleşmediğini bildirir. Kısacası bir sözcüğün olumsuzu onun zıddı değildir.

I. Buraya gelip gelmemekte özgürsünüz.
II. Bu çocuk daha doğruyu yanlıştan ayıramıyor.
III. Onun sağı solu belli olmuyor.
IV. Asansör aşağı yukarı inip çıkıyordu.