Sözcükte Anlam Özellikleri - 1

Bir sözcüğün gerçek anlamla bağlantılı birden çok anlamının bulunmasına bir kelimenin anlam genişlemesi yoluyla asıl anlamı ile ilişkisini kaybetmeden yeni anlamlar kazanmasına çok anlamlılık denir. Örneğin, “yüz” sözcüğünün ilk anlamı “surat’tır. Ancak bu sözcük, zamanla suyun yüzü (yüzey), evin ön yüzü (taraf, cephe), yorgan yüzü (bir şeyin görünen bölümünü kaplamakta kullanılan kumaş) anlamlarını da kazanarak anlam genişlemesine uğramıştır.

Bana düşmez can vermek, yumuşak bir kucakta;

Ben bu kaldırımların emzirdiği çocuğum!

Aysel git başımdan ben sana göre değilim!
Ölümüm birden olacak seziyorum.
Hem kötüyüm karanlığım biraz çirkinim.
Aysel git başımdan, istemiyorum!

Benim yağmurumda gezinemezsin, üşürsün.
Dağıtır gecelerim sarışınlığını
Uykularımı uyusan nasıl korkarsın.
Hiçbir dakikamı yaşayamazsın.
Aysel git başımdan, ben sana göre değilim!
Benim için kirletme aydınlığını.
Hem kötüyüm karanlığım biraz çirkinim.

(Attila İlhan)

“Balkondaki çamaşırlar kurumuş.” cümlesindeki “kurumak” sözcüğü “ıslaklığını, nemini yitirerek kuru duruma gelmek” anlamıyla yani ilk anlamında kullanılmıştır.

Okul çıkışı simit almak için elini cebine attığında herkesi bir gün saracak olan karanlık onu da sardı.

Türkçede sözcükler anlam genişlemesi yoluyla birçok yeni anlam kazanabilir.

Örneğin; “kaçmak” sözcüğü,

• “Suçlu olay yerinden kaçmış.” cümlesinde “görünmeden, gizlice gitmek” anlamında,
• “Dün gece yine uykum kaçtı.” cümlesinde “yok olmak” anlamında,
• “Musluktan su kaçıyor.” cümlesinde “sızmak” anlamında kullanılmıştır.

Buna göre,

• Kargo şirketi evde olmadığımız için paketimizi komşuya bırakmış.
• Pazardan aldığı poşetleri kaldıramadığı için yolun ortasına bıraktı.
• Son anda işi çıkınca ava gitmeyi başka bir zamana bıraktık.
• Acaba gözlüklerimi bu sefer nerede bıraktım?

Kendilerini dev aynasında görmediklerini belirten gençler, yayımladıkları kitabın ön sözünde sanat görüşlerini hiçbir şaire üstünlük taslamadan ……… bir şekilde açıklarlar. Şiirdeki ……… gerçeklikten uzaklaşan Türk şiirine yeni ufuklar kazandırmak, şiiri taklitten kurtarmak, sanatı ön planda tutmak ve canlı bir şiir oluşturmak şeklinde açıklarlar. Şiire …….. getirmek, daha önce yapılmamış olanı yapmak isteyen ve kısa süreli de olsa bir heyecan yaratmayı başarmış topluluğun ömrü çok da uzun olmaz.

Tiyatro, insan hayatının küçük bir kısmının sahnede canlandırıldığı tanıtım filmi gibidir. Maalesef ülkemizde eski önemi neredeyse kalmamasına milletçe kör ve sağır durumdayız. Özellikle televizyonun tutsağı olan gençlerimizin tiyatrodan mahrum kalması gelecek adına endişe vericidir.

Bu metindeki altı çizili sözcüklerle ilgili,

I. “Sahne” tiyatro ile ilgili bir unsur olduğu için terim anlamlıdır.
II. “Kör” sözlükteki ilk anlamıyla kullanıldığı için gerçek anlamlıdır.
III. ‘Tutsak” asıl anlamından uzaklaşarak yeni bir anlam kazandığı için mecaz anlamlıdır.
IV. “Ülkemiz” coğrafi anlamda kullanıldığı için terim anlamlıdır.

• Hepsi iskemlelerini çekerek masanın etrafına oturdu.
• Futbolcu kaleyi görünce sert bir şut çekti.
• Bu sıkıntıları 8 yaşından beri çekiyordu.
• Bu tartı yüz kilodan fazla çekmez.

Şehrin büyük bir bölümüne yoğun bir sis çökmüştü. “Çökmek” sözcüğü gerçek anlamından tamamen sıyrılarak “sis, duman vb. inerek kaplamak” anlamıyla yani mecaz anlamıyla kullanılmıştır.

• Ordunun şerefli üniformasını uzun yıllar gururla taşıdığından söz ediyordu.
• Amortisör, araçların taşıdığı yüklerde oluşabilecek sarsıntıların önüne geçer.
• Dededen kalma köstekli saatini ipek yeleğinin sol cebinde taşıyordu.
• Askerler, çatışmanın ortasında kalan yaşlıları sırtlarında taşıyarak alandan uzaklaştırıyordu.