Yapım Çekim Ekleri - 1

Sözcüklerin kök ve gövdelerine getirilerek onlardan yeni kelimeler türeten eklere yapım eki denir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını değiştirir.

Buna göre,

I. satılık
II. vatanımız
III. öğretmen
IV. misafirler

Bu eller miydi masallar arasından
Rüyalara uzattığım bu eller miydi?
Arzu dolu, yaşamak dolu,
Bu eller miydi resimleri tutarken uyuyan.

Bilyaların aydınlık dünyacıkları
Bu eller miydi hayatı o dünyaların.
Altın bir oyun gibi eserdi,
Altın tüylerinden mevsimin rüzgârı

Yapım ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştir ve ondan yeni kelime türetir. Çekim eki eklendiği kelimenin sadece biçimini değiştirir, onun türünü ve anlamını değiştirmez.

Çoğul eki olan ‘‘-lar, -ter” cümleye çokluk dışında: aile, benzerlik, abartma ve yaklaşıklık gibi anlamlar da katabilir.

I. İçine şeker katılan, genellikle yazın tüketilen çeşitli meyve sularıyla dondurulmuş hali olan tatlıya ne denir?
II. Halka biçiminde ve üzerine susam dökülmüş simiti satan kişiye ne denir?
III. İçine kalemlerin konulduğu kutuya ne denir?
IV. İçine para, cüzdan, yiyecek, kitap vb. eşyaların konulduğu plastik, deri ya da bezden yapılan eşya taşımaya yarayan kaba ne denir?

Eşitlik ekleri isim ve isim soylu sözcükler eklenerek onlara değişik anlamlar kazandırır.

Sözcüğün köküne ya da gövdesine gelerek onun yeni bir anlam kazanmasını sağlayan eklere yapım eki denir. Yapım ekleri eklendiği sözcüklere yeni anlamlar katar fakat çekim ekleri eklendiği sözcüklerin anlamında herhangi bir değişikliğe yol açmaz.

Aşağıdaki tabloda cümlelerdeki altı çizili sözcüklerin hangi eki aldığı karşılarına yazılmıştır.

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerde hâl eklerinin cümleye kattığı anlamlar yay ayraç içinde verilmiştir.

I. Turhan, hangi mesleği seçerse seçsin sonunda ülkeye tanınmış bir lider olacaktı. (Yönelme)
II. Atatürk, devlet idaresinde bilimsel esaslara ve ileri teknolojiye uyulmasını öngörürdü. (Bulunma)
III. Müziği eşit zaman aralıklarına bölen, düzenli tekrar eden birimlere vuruş denir. (Belirtme)
IV. Ne zaman memleketimden ayrılsam içime anlamsız bir hüzün dolar. (Ayrılma)

İyelik ekiyle belirtme hâl eki çoğu zaman birbirine karıştırılır. Örneğin “Evi çok güzeldi." cümlesindeki “evi” sözcüğünde bulunan “-i" iyelik ekidir ve sahiplik bildirir. “Evi yeni boyadık. ” cümlesindeki “evi" sözcüğünde yer alan “-i” hâl ekidir.

Yapım ekleri eklendiği sözcüğe yeni bir anlam katar ve sözcüğün türünü değiştirir. İsimden isim, isimden fiil, fiilden fiil, fiilden isim olmak üzere dört çeşit yapım eki vardır.